“Hrožaca wulka ſchkoda pſches mejſke bruki”

Měrćin Brycka, sobudźěłaćer Serbskeho instituta, je zajimawy historiski spis we wobstatkach Serbskeje centralneje biblioteki přehladał.

W lěće 1868 wozjewi Michał Awgust Kral (1836-1905), wučer w Sokolcy, anonymnje swój spis “Hrožaca wulka ſchkoda pſches mejſke bruki”. Mejske bruki běchu tehdy wulke škody na žnjach zawinili. Nic jenož Łužica, tež Luxemburgska a dalše kraje běchu w surowej měrje potrjechene.

We wusahowacym stilu tuteje doby poda Kral w swojim 16-stronskim spisu najprjedy šěroki zawod, w kotrymž čitarja wo tym přeswědči, čehodla je zasadnje spomóžne njerodźi a z tym škódnikam zadźěwać. Hladajo na trěbnu prócu argumentuje, zo so wutupjenje wurosćenych brukow kaž tež zběranje kundrozow (tule: larwy/kuklenki) hižo w běhu někotrych lět wudani:

“Hižom w lěcže 1864 prózowachu ßo ratarjo lipſcžanskeje wokolnoſcże w hromadżenju mejskich brukow. Hubjeneho wjedra dla nahromadżichu tehdy jenož 1450 kórzow [něm. Scheffel]. Budżichu pak tele bruki žiwe wostałe, dha by jich ſ tychle 1450 kórzow lětsa ſ najmjeṅſcha 145,000 kórzow njerodże wulěsło!” … Hejſoli ßo wone 20 lět poſpochi ſe wſchej pilnoſcżu ſahanjeja, dha budże nětcžiſcha powſchitkowna cžwila nimale zyle pſchětrata.” (str. 6/7)

Skónčnje namołwja čitarja, zo so wobstajna próca za přichodne generacije wupłaći. Sćěhuja dokładne pokiwy, po kajkim wašnju so mejske bruki najlěpje hromadźa a kotre družiny štomow maja wosebje rady. Kral diskutuje wšelake metody zabića brukow, hladajo na praktikabelnosć a pozdźiše zwužitkowanje brukow jako hnojidło. Při tym přizna, zo je najhódniša metoda za hospodarjow, kotřiž nochcedźa jasnu wodu brojić, abo žanu mašinu z horcej paru k dispoziciji nimaja, tež zdobom najsurowiša. Wupraji přeće, zo njech so k tomu bórze někajki stroj wunamaka. Wopisa tež, kak so hodźi ze zbytkow brukow hnojidło nadźěłać:

“Bóle pſchiſprawne je to waſchnje, hdyž ßo po mjeṅſchich dżělach w někajkim ßudże rosmjecźa. Dokelž je dotal ſnate waſchnje ſanicženja pſchezo jara hruby ſkutk, dha by hódno było, ſo by něchtó pſchihódnu maſchinu wunamakał, kiž by bruki ſ raſom rosmjatła.” (str. 8)

Je spis wo mejskich brukach potajkim přiručka k zabiwanju a předźěłanju brukow? Zdźěla haj, ale nic jenož. Tež hdyž móhł čitar w prěnjej połojcy tajki zaćišć dóstać, wot strony 9 so pokaza, zo dźěše Kralej zasadnje wo wjele wjac. Brizantna tema słuži jemu jako přičina, indirektnje daloko sahace programatiske namołwy zwuraznić. Sformuluje dočasnje wšelake mysle, kotrež bychu so dźensa pod zapřijećom přirodoškit zjimać dałe. Tak wuwjedźe, zo njemóža ludźo sami škódniki bjez pomocy wěstych ptačich družin wobknježić, wosebje škórcow a wroblow, kotrymž dyrbja so přihódne wuměnjenja a bydła poskićeć. Při tym wupraji so přećiwo zebranjam jejkow z hnězdow, štož běše w 19. lětstotku z wašnjom (we Łužicy pak hižo nic wjac). Wuchadźejo wot wuznama ptakow jako bruko žračkow zwěsći, zo maja so lěsy a kerki mjez polemi hladać. Při tym pokaza tež na zasadny wuznam tajkich kupow za pódu a cyłu krajinu:

“Ale, bohužel! lěßy a keŕcžki mjes polemi namakaja ßo pola naß jenož jara porědko. Wjele bóle ſdrějeja naſchi hoſpodarjo kóždu ßuchu hórku horje, ſo bychu tam skóncžnje jenož hnój rosbrojili.” (str. 11)

Dale spyta Kral sympatiju za wěste cycaki, wosebje knoty a šwincy wubudźić:

“Tež wſchelaka zyzaza ſwěrina pomha cžlowjekej w jeho wojowanju napſchecżiwo njerodżi. Tajke wužitne ſwěrjata ßu na pſchikład kuſche njetopyry, troſki [Spitzmaus/ Feldmaus], jěže, kohlizy, knoty a ßwinzy.” (str. 14)

Pod stawiznopisnym aspektom je zešiwk wo mejskich brukach zajimawy, dokelž jedna so wo zažny eksemplar spisow přirodoškitneje programatiki. Moderny přirodoškit a pozdźiši škit zwěrjatow je so zwjetša / z (naj)wjetšeho dźěła prěnjotnje ze škita ptakow wuwił. Z tym wězo Kralej podsunyć nochcu, zo bě wón po dźensnišim zrozumjenju “zeleny”. Podobnje ke Kocorowej sadowej knize z lěta 1851 je tuta kniha originarny serbski spis a nic jenož přełožk němskeje předłohi.

Zajimawy detail w tutym zwisku: Kralowu knihu wuda ratarske wokrjesne towarstwo za saksku Hornju Łužicu (Landwirtschaftlicher Kreisverein für das königlich sächische Markgraftum Oberlausitz). W samsnym lěće je tež pruske towarstwo, centralne ratarske towarstwo za prowincu Sakska (Landwirtschaftlicher Centralverein der Provinz Sachsen), konkretnu přiručku za wotwobaranje mejskich brukow wudało. Hodźi so z toho wuchadźeć, zo bě Kralej tutón spis znaty, a zo na to reagowaše a tohodla na přikład wěste pokiwy přewza, druhe pak kritisce hladajo na tudyše poměry wuhódnoći.

Kralowy tekst je dospołnje, rěčnje a prawopisnje modernizowane, we wotpowědnym kapitlu knihi “Zelena Radosć” wučerja Jana Krala z Boranec wotćišćany. Tam hódnoći so tež jeho dalše kubłanske skutkowanje a pismowstwo.

Digitalizat originalneho Kraloweho zešiwka wo mejskich brukach je online přistupna pod http://digital.slub-dresden.de/id481089187. Předležacy eksemplar słušeše wučerjej Janej Bohuwěrej Mučinkej ze Zemic, kotryž jón Maćicy Serbskej dari.

We wirtuelnej čitarni Serbskeje centralneje bibioteki a Serbskeho kulturneho archiwa namakaće dalše zajimawostki!

Předležacy tekst je přinošk we rubrice “Drohoćinki ze Serbskeje centralneje biblioteki a Serbskeho kulturneho archiwa”.