Wjela-Radyserb, Jan (1822–1907)

Wehle, Johann

pseudonym: Žarin, Mrowjan, Nadźan, Malin, Bórski, Židowčan, Sprjewjan, Žortula, Wótčinski, Jan Lubjerad, dźěd Štótežko

* 8. 1. 1822 Židow / Seidau (Bautzen)
† 19. 1. 1907 Budyšin / Bautzen

Wučer, basnik a spisowaćel, ludowědnik.

13lětny skónči ludowu šulu, dźěło jako kruwar pola burow; přez doporučenje E. B. Jakuba 1836–38 preparanda a 1838–42 Krajnostawski wučerski seminar w Budyšinje; 1842–44 zastupny wučer w Chanecach, 1844–52 pomocny wučer w Bórku, 1852–89 prěni wučer na Židowje, wot 1868 připódla wučer fakultatiwneje serbšćiny na Budyskim gymnaziju, 1889 na wuměnk, přesydlenje do Budyšina. W zhromadnosći z K. A. Kocorom, K. E. Pjekarjom, J. B. Mučinkom, J. Bartkom přijimaše Wj. na Krajnostawskim wučerskim seminarje wurjadne rozwučowanje H. Lubjenskeho wo serbšćinje a serbskim pismowstwje. Wobdźěli so 1839 na schadźowanjach młodych Serbow na Winicy. Ideje a ideale předměrca a byrgarsko-demokratiskeje rewolucije 1848/49 napjelnichu jeho politisku a narodnu angažowanosć w dobje narodneho wozrodźenja, běše 1847 sobuzałožer Maćicy Serbskeje, redigowaše zhromadnje z J. Bartkom wot měrca hač do awgusta 1848 časopis Serbski Nowinkar, załoži Serbske burske towarstwo w Bórku. Wot 1881 nawjedowaše Wj. spěwarske towarstwo Lumir.
Wuznamna a wobšěrna bě jeho literarna tworićelskosć. Jeho prěnjej pěsni „Swěrnosć a Njeswěrnosć“ wozjewi H. Zejler w Tydźenskej Nowinje 1842. Na prěnim spěwarskim swjedźenju 1845 spěwaše so w Kocorowym zhudźbnjenju „Dwě róžičce“ wot Wj. Wot štyrcetych lět formowaše pódla Zejlerja rozsudnje serbsku romantiku, pokazowaše so jako narodnje a politisce wuwědomjeny basnik narodneho wozrodźenja, kiž w žiwjenskich nazhonjenjach dźěławeho luda najhłubše žórło čłowjeskeje mudrosće spózna. Wj. bě awtor prěnjeje wuměłskeje prozy: „Pojdančka k wubudźenju a k polěpšenju wutroby za Serbow“ (Budyšin 1847). Pisaše mnohe dalše małe a wjetše powědki: „Trójniki“ (Budyšin 1885), „Nowe trójniki“ (in 1896), „Křiž a połměsac abo Turkojo před Wienom w lěće 1683“ (Budyšin 1883), a historiske powědki kaž „Nadpad pola Bukec“ (Budyšin 1852) a „Jan Manja abo Hdźe statok mój“ (Budyšin 1886). W serbskej literaturje 19. lětstotka běše Wj. tež najpłódniši basnik dźěćacych hrónčkow a pěsni. Knižnje wuńdźechu pozdźišo „Wowcyne zabawki za pěkne serbske dźěći“ (Budyšin 1921) a „Dźědowe zabawki za pěkne serbske dźěći“ (Budyšin 1927). Prěnju wobšěrnu zběrku serbskich hódančkow přihotowaše Wj. pod titulom: „Worješki; přez dźewjeć stow hódančkow z trěbnym klučom“ (Budyšin 1907), zezběra dotal najwjace přisłowow: „Přisłowa a přisłowne hrónčka a wusłowa Hornjołužiskich Serbow“ (Budyšin 1902) a „Metaforiske hrona“ (Budyšin 1908). Wj. bě wot 1847 čłon a wot 1896 čestny sobustaw Maćicy Serbskeje.

DALŠE WOZJ.: „Basnje a balady“, Berlin 1955; „Wuběrk prozy“, Berlin 1956; „Bitwa pola Budyšina“, Budyšin 1971; „Serbska poezija – Jan Radyserb-Wjela“, Budyšin 1982

ŽÓ./LIT.: A. Muka, Nekrolog – Časopis Maćicy Serbskeje 60 (1907), str. 138-144; O. Wićaz, Jan Radyserb-Wjela – Lětopis A 1 (1952), str. 61-195

Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow, wud. wot: Jan Šołta, Pětr Kunze a Franc Šěn, Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984