Smoler, Jan Arnošt (1816–1884)

Schmaler, Johann Ernst

pseudonym: Jaroslaw

* 3. 3. 1816 Łućo / Merzdorf
† 13. 6. 1884 Budyšin / Bautzen

Nakładnik a wudawar, publicist, wědomostnik, organizator, wodźaca wosobina serbskeho narodneho hibanja w 19. lětstotku.

1830–36 gymnazij w Budyšinje, 1836–39 studij teologije a 1841–1845 słowjanskeje filologije we Wrótsławju; 1839–41 a 1845–47 přebywanje pola staršeju we Łazu, 1847–48 soburedaktor J. P. Jordanowych Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft a korektor w Brockhausowym nakładnistwje w Lipsku, 1848–49 redaktor a wudawar Jahrbücher … z přiłohu Slawische Rundschau w Budyšinje, 1849–50 redaktor a 1850–84 zdobom wudawar Tydźenskeje (wot 1854 Serbskeje) Nowiny, 1851 załoženje serbskeho knihikupstwa a nakładnistwa w Budyšinje, 1850 wučer serbšćiny na Budyskim gymnaziju a serbski tołmačer na Budyskim sudnistwje, 1851 wudawar časopisa Stadło pólskeho spisowaćela R. Zmorskeho, 1852–56 znowa wudawar a redaktor Jahrbücher … z přiłohu Slavische Bibliographie, to samsne 1862–64 za Zeitschrift für slavische Literatur, Kunst und Wissenschaft z přiłohomaj Slavische Bibliographie a Slavische Novitäten, 1865–66 za Slavisches Centralblatt a 1867–68 za Centralblatt für slavische Literatur und Bibliographie, 1858–59 wudawar Měsačneho Přidawka k Serbskim Nowinam, 1860–80 wudawar prěnjeho serbskeho literarneho časopisa Łužičan, kotrehož redaktor 1864–65 a 1874–80 běše; 1863–69 wudawaše wšě němske a serbske časopisy a nowiny hromadźe z J. B. Pjechom w słowjanskim knihikupstwje Schmaler und Pech w Budyšinje; syn wučerja Korle Jana Smolerja (* 1791 Złyčin – † 1848 Łaz) a nan Marka Smolerja.
1832–36 kubłaše na Budyskim gymnaziju swojich sobušulerjow w serbšćinje. We Wrótslawju załoži hromadźe z Adolfom Röslerjom ze Zhorjelca Akademiske towarstwo za łužiske stawizny a rěče, w kotrymž wosebje hajachu serbsku kulturu. Tu so spřećeli z J. E. Purkynju, wot kotrehož dósta wjele impulsow za narodne dźěło. 1838 wobdźěli so hromadźe z J. B. Markusom na wupisanju mytow Hornjołužiskeje towaršnosće wědomosćow w Zhorjelcu, kotrejež čłon wot 1862 běše, ze swojej zběrku serbskich ludowych pěsni. Wozjewi zběrku z J. L. Hauptom pod titulom „Volkslieder der Wenden in der Ober- und Nieder-Lausitz – Pjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbow“ (Grimma 1841, 1843, znowa Berlin 1953, Bautzen 1984). Wobaj zwjazkaj wobsahujetej 531 hornjołužiskich a delnjołužiskich pěsni z němskim přełožkom, mnohimi wariantami, přispomnjenjemi a wažnymi demografiskimi a ludowědnymi wuwjedźenjemi. Zběrce měještej na wuwiće serbskeje rjaneje literatury wurjadny wliw, w nimaj wužiwaše wón swój wudźěłany analogiski prawopis. Nałoži jón tež w rozmołwniku „Mały Serb“ (Budyšin 1841) a polěpšeny w „Němsko-serbskim słowniku“ (Budyšin 1843). Wón bě iniciator załoženja gymnazialneho towarstwa Societas Slavica Budissinensis 1839 w Budyšinje a połoži 1845 zakłady za wědomostne towarstwo Maćica Serbska, kotrež bu 1847 dozałožene. Bě wot załoženja čłon towarstwa, 1872–82 jeho předsyda, 1873 wuzwoleny za čestneho sobustawa a 1882 za čestneho předsydu, 1847–1852 wukonješe redaktorstwo Časopisa Maćicy Serbskeje. Podpěraše 1842 z přinoškami J. P. Jordanowu Jutničku, 1842 doby H. Zejlerja jako redaktora za nowy časopis Tydźenska Nowina. S. bě 1845–47 hłowny organizator serbskich spěwanskich swjedźenjow. Sam za nje přihotowaše spěwy druhich słowjanskich ludow a pisaše tež originalne teksty. 1846 wuńdźe w Praze jeho a J. A. Warkowy přełožk F. L. Čelakovskeho „Wothłós pěsni ruskich“.
Politisce zastupowaše liberalne stejišćo. W rewoluciji 1848/49 wočakowaše wot Frankfurtskeje narodneje zhromadźizny podpěru při zwoprawdźenju narodneje runoprawosće Serbow. Wobroći so tohodla na Roberta Bluma a prošeše jeho wo pomoc. Spěchowaše w tutym času organizowanje burow a załoženje serbskich burskich towarstwow. Bě hłownje jeho zasłužba, zo nasta hač do apryla 1849 po cyłej Hornjej Łužicy 22 towarstwow z 2 000 sobustawami, w kotrychž burja wo socialne a narodne prawa wojowachu. 1849 pak wotpokaza wobdźělenje Serbow na wobrónjenym zběžku w Drježdźanach.
Zo by móhł hospodarsce skrućić swoje knihikupstwo, pućowaše 1859 prěni raz do Ruskeje. 1867 wobdźěli so z P. Dučmanom na etnografiskej wustajeńcy w Moskwje. Po nakupje ležownosće za Maćičny dom 1873 přebywaše w samsnym lěće dla zawěsćenja jeho financowanja třeći raz w Ruskej. 1875 zarjadowa w Budyšinje serbsku ćišćernju, 1878–80 wudawaše Lipu Serbsku, organ młodych Serbow. Zo by srědki za Towarstwo pomocy za studowacych Serbow a za nowotwar doma za Maćicu Serbsku wuprosył, poda so 1881 do Pólskeje a do Ruskeje. Po lětomaj njewuspěšneho prócowanja wróći so chorowaty domoj. W cuzbje napisa swojej awtobiografiji a přełoži a wudospołni serbski dźěl „Historije słowjanskich literaturow“ wot A. N. Pypina a Włodźimierza Spasowicza. Wozjewi nimo ludowědnych a rěčespytnych dźěłow tež zakładne nastawki k prašenjam serbskeho kulturneho žiwjenja w serbskich, němskich a pólskich publikaciskich organach. Wjele kedźbnosće a starosće wěnowaše Serbam w Delnjej Łužicy. Bě wot załoženja 1880 čłon Maśicy Serbskeje. Wulka bě syła jeho wědomostnych přećelow w Čěskej, Słowakskej, Pólskej, Ruskej a w juhosłowjanskich krajach. Wo tym swědči jeho wobšěrna korespondenca, kiž je so wot 1968 běžnje w Lětopisu A a B wozjewiła.

DALŠE WOZJ.: „Kleine wendische Sprachlehre – Mała serbska rěčnica“, Budyšin 1850; „Wo słowjanskich městnych mjenach w Hornjej Łužicy a wo jich wuznamje“, Budyšin 1867; „Die Schmähschrift des Schmiedemeisters Stosch gegen die sprachwisenschaftlichen Wenden, beleuchtet vom Standpunkt der Wissenschaft und Wahrheit“, Bautzen 1868

ŽÓ./LIT.: K. A. Jenč, Nekrolog – Časopis Maćicy Serbskeje 37 (1884), str. 172-185; J. Cyž, Jan Arnošt Smoler, Budyšin 1975 (tam bibliografija jeho dźěłow); P. Kunze, Jan Arnošt Smoler. Ein Leben für sein Volk, Bautzen 1995.

Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow, wud. wot: Jan Šołta, Pětr Kunze a Franc Šěn, Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina, 1984